Ένα από τα εντυπωσιακότερα ευρήματα των αρχαϊκών νεκροταφείων της Μακεδονίας είναι οι χρυσές ταφικές μάσκες. Σπάνιες και πολύτιμες, συνοδεύουν μερικές από τις πλουσιότερες ταφές της περιόδου.
Η συγκεκριμένη μάσκα του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης (ΜΘ 7980) είναι ολόχρυση και βρέθηκε στον τάφο 67 του νεκροταφείου της Σίνδου. Στον ξεχωριστό αυτό τάφο είχε ενταφιαστεί μια νεαρή γυναίκα, μόλις 25 χρόνων, η οποία πέθανε γύρω στο 510-500 π.Χ.
Ο κιβωτιόσχημος τάφος, διαμορφωμένος με έξι λίθινες ορθογώνιες πλάκες, κτίστηκε με φροντίδα, για να φιλοξενήσει την πρόωρα χαμένη νεκρή και τα μοναδικά αντικείμενα που τη συνόδευαν στη μετά θάνατον ζωή. Γύρω από το σώμα της είχαν εναποθέσει μέσα στον τάφο μια ασημένια και δέκα χάλκινες φιάλες, ένα χάλκινο εξάλειπτρο, έναν χάλκινο λέβητα, μια μελανόμορφη υδρία, τέσσερις γυάλινους αμφορίσκους, τα σιδερένια ομοιώματα ενός καθίσματος και ενός τραπεζιού.
Το εντυπωσιακότερο σίγουρα στοιχείο της ταφής είναι το πλήθος και η υψηλή καλλιτεχνική ποιότητα των χρυσών και ασημένιων κοσμημάτων, τα οποία αποτελούν ένα από τα πιο κομψά και περίτεχνα σύνολα της μακεδονικής κοσμηματοτεχνίας. Ιδιαίτερη φροντίδα αποδόθηκε επίσης στα ενδύματα της νεκρής, τα οποία ήταν διακοσμημένα με επιραμμένες χρυσές ταινίες και ελάσματα. Λεπτομέρεια που εντυπωσιάζει, τα επίχρυσα ασημένια ελάσματα που άλλοτε κάλυπταν τα υποδήματά της. Επίσης, έξω από τον τάφο βρέθηκαν τοποθετημένα διάφορα αντικείμενα, πιθανότατα κατάλοιπα ταφικών τελετουργικών προς τιμή της.
Η ταφική μάσκα, μία από τις συνολικά πέντε που βρέθηκαν στο νεκροταφείο της Σίνδου, κατασκευάστηκε από παχύ φύλλο χρυσού, το οποίο σφυρηλατήθηκε πάνω σε ξύλινο πρόπλασμα, ενώ ένα πρόσθετο έλασμα χρησιμοποιήθηκε για τη διαμόρφωση της μύτης. Η απόδοση των χαρακτηριστικών (μέτωπο, αυτιά, πηγούνι και χείλη) είναι τόσο σχηματική που είναι σχεδόν αδύνατο να διακρίνει κανείς το φύλο. Ιδιαίτερη ένταση δόθηκε ωστόσο στην απόδοση των ματιών. Ανάγλυφες γραμμές σχηματίζουν τα φρύδια και τα βλέφαρα, ενώ μια βάθυνση δηλώνει την ίριδα. Mε τα μάτια ανοικτά η νεκρή εξακολουθεί να μας κοιτάζει. Σε αντίθεση με άλλες γνωστές περιπτώσεις, η μάσκα δεν βρέθηκε φορεμένη στο πρόσωπο, αλλά ακουμπισμένη δίπλα στο κεφάλι της. Δυο οπές στην περιφέρεια της μάσκας υποδηλώνουν ότι ήταν ραμμένη πάνω σε οργανικό υλικό.
Η χρυσοστόλιστη νεκρή του τάφου 67 έτυχε ιδιαίτερης ταφικής περιποίησης και της αποδόθηκαν τιμές, ανάλογες προφανώς της εξέχουσας θέσης που κατείχε στην τοπική κοινωνία της Σίνδου. Η χρήση ειδικότερα της ταφικής μάσκας, περιορισμένη μόνον σε εξέχουσες αρχαϊκές ταφές, ανδρικές αλλά και γυναικείες, τονίζει εμφατικά και εξαίρει την ταυτότητά της.
Η διάδοση της νεκρικής μάσκας στον μακεδονικό χώρο είναι χρονικά και γεωγραφικά περιορισμένη. Εμφανίζεται γύρω στο 560 π.Χ., εκλείπει κατά τον 5o αιώνα π.Χ. και επανεμφανίζεται στους ύστερους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους, στην περιοχή όμως κυρίως της Συρο-Παλαιστίνης. Μέχρι στιγμής, χρυσές μάσκες βρέθηκαν στα αρχαϊκά νεκροταφεία του Αρχοντικού, της Σίνδου, της Αχλάδας, του Trebenishte και του Petilep. Η πρακτική κάλυψης του νεκρού με χρυσό προσωπείο είχε εφαρμοστεί στη Νότια Ελλάδα, για να αποδοθούν τιμές στους νεκρούς των ταφικών περιβόλων των Μυκηνών. Μετά από περίπου χίλια χρόνια, το λησμονημένο αυτό μυκηναϊκό έθιμο κάνει την εμφάνισή του στη Βόρεια Ελλάδα ως μια κατεξοχήν μέθοδος για τη διάκριση επιφανών νεκρών και των δύο φύλων, οι οποίοι αποτελούν μέλη μιας άρχουσας τάξης. Για ποιο λόγο όμως επιλέγεται το συγκεκριμένο έθιμο; Αποτελεί, όντως την αναβίωση μιας παρελθούσας μόδας ή μήπως τελικά πρόκειται για έναν νεωτερισμό του 6ου αιώνα π.Χ.;
Σύμφωνα με μια άποψη η υιοθέτηση ενός μυκηναϊκού ταφικού τυπικού, όπως το νεκρικό προσωπείο, υποδηλώνει την προσπάθεια σύνδεσης της αρχαϊκής μακεδονικής αριστοκρατίας με το προ-δωρικό ηρωικό παρελθόν της Αργολίδας, προγονικής κοιτίδας των Τημενιδών από τους οποίους, κατά τον Ηροδότειο μύθο, κατάγονταν οι Μακεδόνες βασιλείς.
Αναβίωση ή μη του ηρωικού παρελθόντος των Μακεδόνων, δεν θα πρέπει να περάσει απαρατήρητο το γεγονός ότι οι ανερχόμενοι ηγεμόνες «βασιλείς» των αρχαϊκών χρόνων επιλέγουν το ταφικό πεδίο, για να προβάλουν την κοινωνική, πολιτική και οικονομική υπεροχή τους.
Επανερχόμενοι στη νεκρή γυναίκα του τάφου 67 της Σίνδου, η οποία ήταν προφανώς διακεκριμένο μέλος της τοπικής αριστοκρατίας ή απόγονος κάποιου βασιλικού γένους, έχει ενδιαφέρον να εξετάσουμε τις συνθήκες του θανάτου της. Γύρω στο 510-500 π.Χ. συμβαίνει ο αιφνίδιος θάνατος της νεαρής γυναίκας, ο οποίος προκλήθηκε μάλλον με βίαιο τρόπο, όπως δηλώνει το τραύμα από μαχαίρι στο άνω τμήμα του στέρνου της. Αν και αδιευκρίνιστοι οι λόγοι του βίαιου και απροσδόκητου θανάτου της, φαίνεται ότι επέβαλαν στους οικείους της την ανάγκη να τη φροντίσουν με μεγαλύτερη στοργή και να της αποδώσουν τις μέγιστες ταφικές τιμές που όριζαν η κοινωνική της θέση και η γενεαλογική καταγωγή της.
Μπορείτε να δείτε τη μάσκα στη μόνιμη έκθεση Ο χρυσός των Μακεδόνων, στην προθήκη 67.
