Ο «θησαυρός» της Αραβησσού (Τελική Νεολιθική περίοδος / περίπου 4500-3200 π.Χ.) είναι ένα σύνολο έξι χρυσών αντικειμένων (2 δακτυλιόσχημα περίαπτα, 2 ταινιόσχημα ελάσματα ελλειψοειδούς σχήματος, 1 δισκόμορφο έλασμα και ένας δακτύλιος) που βρέθηκαν τυχαία στην περιοχή της Αραβησσού Πέλλας. Πιστεύεται ότι προέρχονται από νεκροταφείο, το οποίο ωστόσο δεν έχει γίνει δυνατό να εντοπιστεί. Ανήκουν σε τύπους που μας είναι γνωστοί από αρκετές θέσεις του Αιγαίου, των Βαλκανίων και της Μαύρης Θάλασσας.

Τα δακτυλιόσχημα περίαπτα από σφυρήλατο έλασμα θεωρείται ότι αποδίδουν σχηματικά το ανθρώπινο σώμα και έχουν ερμηνευθεί ως αποτροπαϊκά ή θρησκευτικά σύμβολα. Όμοια αντικείμενα από άλλα υλικά, όπως άργυρο, μάρμαρο, λίθο και πηλό, έχουν βρεθεί σε πολλές θέσεις σε όλη την Ελλάδα. Μία βραχογραφία από τον οικισμό της Πλάκας στην Άνδρο αναπαριστά μορφές που στους καρπούς των χεριών έχουν δεμένα δακτυλιόσχημα περίαπτα.

Τα χρυσά αντικείμενα από την Αραβησσό αποτελούν μια ομάδα με ιδιαίτερη σπουδαιότητα όχι μόνο λόγω του πολύτιμου υλικού από το οποίο ήταν φτιαγμένα αλλά και γιατί δηλώνουν τη δυνατότητα κάποιων ατόμων ήδη από τη Νεολιθική εποχή να αποκτούν προσωπικά αντικείμενα γοήτρου, τα οποία ορισμένες φορές συνόδευαν τους κατόχους τους στην τελευταία τους κατοικία. Έτσι, υποδηλώνεται και το ενδιαφέρον της κοινότητας για τη διαχείριση των νεκρών και την «επένδυση» στην ιδεολογία του θανάτου, ως μέρος των συλλογικών αντιλήψεων των νεολιθικών κοινωνιών.

Κοντά στο ανατολικό τείχος της Θεσσαλονίκης βρισκόταν ο τάφος του τραγικού υποκριτή Μάρκου Ουαρεινίου Αρέσκοντα, ενός πρόωρα αδικοχαμένου σταρ της εποχής του. Στον επιτύμβιο βωμό που ήταν στημένος προς τιμή του εντυπωσιάζει η άριστη διατήρηση των χρωμάτων.

Ο νεκρός εικονίζεται ως ήρωας ή βασιλιάς φορώντας χιτώνα τραγικού υποκριτή. Στο δεξιά της μορφής εικονίζεται ένα γυναικείο τραγικό προσωπείο, που υποδηλώνει ότι ο Αρέσκων ήταν ηθοποιός που υποδυόταν όχι μόνο στρατιωτικούς ηγέτες ή ήρωες, όπως δείχνει το κοστούμι του, αλλά και γυναικείους ρόλους.

Το όνομά του Αρέσκων (= αυτός που αρέσει, που είναι δημοφιλής), ιδιαίτερα ταιριαστό για ηθοποιό, ταυτίζεται με εκείνο της μητέρας του, Ουαρεινίας Αρέσκουσας. Πρόκειται, δηλαδή, για μια οικογένεια ηθοποιών, μόνο που η μητέρα θα ήταν ηθοποιός του λαϊκού θεάτρου των μίμων, ενώ ο Μάρκος κατόρθωσε να προαχθεί στο «μεγάλο» θέατρο των δραματικών αγώνων και να γίνει τραγικός υποκριτής, και μάλιστα σε νεαρή ηλικία. Τα θεατρικά επαγγέλματα ήταν παραδοσιακά στην αρχαιότητα και συχνά περνούσαν από τους γονείς στα παιδιά.

Στο μεγάλο ιερό των Αιγυπτίων θεών της αρχαίας Θεσσαλονίκης είναι αφιερωμένη μία ενότητα της έκθεσης «Θεσσαλονίκη, Μακεδονίας μητρόπολις».

Συγκλονιστικό εύρημα της ανασκαφής του τεμένους, που βρίσκεται σήμερα θαμμένο σε μια πυκνοκατοικημένη γειτονιά του ιστορικού κέντρου της πόλης, αποτέλεσε η υπόγεια κρύπτη ενός ναού (στο Μουσείο εκτίθεται μακέτα). Η κρύπτη βρέθηκε σφραγισμένη και όλος ο πλούτος της ανέπαφος.

Μέσα στην κρύπτη βρέθηκαν πλήθος γλυπτών, επιγραφών στην ελληνική και αναθημάτων που ζωντανεύουν μια αρχαία λατρεία με έντονο ελληνικό χαρακτήρα και θερμούς οπαδούς σε όλα τα στρώματα του πληθυσμού. Το ιερό είχε συνεχή λειτουργία από τα ελληνιστικά χρόνια μέχρι το τέλος της αρχαιότητας (3ος αι. π.Χ. – 4ος αι. μ.Χ.).

Ανάμεσα στα ευρήματα που εκτίθενται ξεχωρίζουν: μία επιγραφή του 187 π.Χ., το λεγόμενο «Διάγραμμα Φιλίππου Ε'», που τεκμηριώνει τον μεγάλο πλούτο του τοπικού ιερού στα ελληνιστικά χρόνια, και οι κεφαλές από τα λατρευτικά αγάλματα του Σάραπι και της Ίσιδας. Μαζί με το ιερό ζευγάρι των Αιγυπτίων θεών λατρεύονταν και ελληνικές θεότητες, όπως η Αφροδίτη, στην οποία ανήκει ένα αριστουργηματικό άγαλμα της θεάς, αντίγραφο ενός περίφημου έργου της κλασικής εποχής.

Τόπος εύρεσης: Θεσσαλονίκη. Εντοπίστηκε κατά τη διάνοιξη της «Διαγωνίου Βαρδαρίου», δηλαδή της σημερινής οδού Καραολή και Δημητρίου των Κυπρίων (πρώην Διοικητηρίου). Το μεγάλο τέμενος εκτείνεται στην περιοχή των οδών Πτολεμαίων και Αντιγονιδών.

Χρονολόγηση: 3ος αι. π.Χ. – αρχές 4ου αι. μ.Χ.

Στην περιοχή της Αγίας Παρασκευής (αρχαίος Ανθεμούντας), διαπιστώνεται έντονη διαχρονική κατοίκηση από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι και σήμερα. Στη θέση «Μικρή Τούμπα», 30 χλμ. νοτιοανατολικά της Θεσσαλονίκης, ερευνήθηκε το 1983 ένας μνημειακός μακεδονικός τάφος (οι μακεδονικοί τάφοι αποτελούν το χαρακτηριστικό ταφικό μνημείο της ελίτ του μακεδονικού βασιλείου κυρίως κατά τον 4ο αι. π.Χ.).

Πρόκειται για μεγάλο (μήκος 6,50 μ., πλάτος 4 μ., ύψος 4,80 μ.) και εξαιρετικά επιμελημένο μνημείο, χτισμένο με πώρινους δόμους. Μπροστά από την είσοδο υπάρχει μεγάλη αυλή με τοίχους χτισμένους με πλιθιά, επιχρισμένους με λευκό κονίαμα, όπως και ο δρόμος που οδηγεί στην είσοδο του τάφου και έχει μήκος 20 μέτρα. Όλη η πρόσοψη είναι λευκή εκτός από το επάνω μέρος που έχει ζωγραφιστή αρχιτεκτονική διακόσμηση με μαύρο, κόκκινο και μπλε χρώμα. Οι τοίχοι και των δύο θαλάμων είναι ζωγραφισμένοι σε ζώνες με τέσσερις αποχρώσεις: μαύρο, λαδοπράσινο, ώχρα και κόκκινο. Ήταν συλημένος ήδη από την αρχαιότητα, αλλά διασώθηκαν ορισμένα κτερίσματα που μας βοηθούν να χρονολογήσουμε το μνημείο στα τέλη του 4ου αι. π.Χ.

Ο τάφος έφερε μεγάλη δίφυλλη μαρμάρινη εξώπορτα, η οποία σώζεται σε εντυπωσιακή κατάσταση και εκτίθεται σήμερα στο μουσείο, δίνοντας μία εικόνα της μνημειακότητας, της τεχνικής και καλλιτεχνικής αρτιότητας των μακεδονικών τάφων. Έχει ύψος 2,48 μ. και διατηρεί όλα τα χάλκινα εξαρτήματά της: διακοσμητικά καρφιά (εφηλίδες), περίτεχνη λαβή, ρόπτρο, κλειδαριά. Τα βαριά μαρμάρινα θυρόφυλλα άνοιγαν εύκολα χάρη σε τροχούς που ακολουθούσαν μολύβδινους οδηγούς επάνω στο δάπεδο.

Μια πολύ σημαντική επιγραφή που εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Θεσσαλονίκης μας μεταφέρει στις αρχές του 2ου αι. π.Χ. Η επιγραφή μας δίνει ολοζώντανη την εικόνα των δραματικών ημερών της πολεμικής σύρραξης των μακεδονικών δυνάμεων για να αντιμετωπίσουν στην τελική του φάση τον ρωμαϊκό κίνδυνο. Χρονολογείται το 197 π.Χ. και αποτελεί ένα από τα αντίγραφα του γενικού διατάγματος επιστράτευσης του ανδρικού πληθυσμού που εξέδωσε ο βασιλιάς Φίλιππος Ε' για όλη τη μακεδονική επικράτεια. Πρόκειται για το μεγαλύτερο σε έκταση βασιλικό διάγραμμα από το βασίλειο της Μακεδονίας.

Στο κείμενο δίνονται οδηγίες για τη γενική επιστράτευση κατά πόλεις με τη στρατολόγηση των αρρένων κάθε νοικοκυριού, σύμφωνα με τους απογραφικούς καταλόγους. Η επιγραφή αποκαλύπτει την κρισιμότητα της κατάστασης και την αγωνία του Φιλίππου Ε' για τη μεγάλη έλλειψη νεοσύλλεκτων Μακεδόνων λόγω των μακρών πολέμων που διεξήγαγε το βασίλειο. Αυτή φαίνεται από το γεγονός ότι ο βασιλιάς επιστρατεύει όχι μόνο παλαίμαχους άνω των 50 ετών αλλά και ανήλικα παιδιά ηλικίας μόνο 15 ετών.

Εξαιρετικά ενδιαφέρον στοιχείο αποτελεί η πληροφορία ότι οι επίστρατοι μπορούσαν να κάνουν ενστάσεις σε βάρος των αποφάσεων των επιστρατευτικών αρχών. Το γεγονός αυτό δείχνει ότι ακόμη και σε τόσο δύσκολες συνθήκες ο Φίλιππος ο Ε' δεν κυβερνούσε ως σκληρός μονάρχης, αλλά εφάρμοζε τους νόμους και είχε ως γνώμονα το συμφέρον των υπηκόων του, συνεχίζοντας έτσι την παράδοση των προκατόχων του, που σύμφωνα με τις γραπτές πηγές κυβερνούσαν με τον νόμο και όχι με τη βία.

Η μάχη για την οποία γίνεται η επιστράτευση έλαβε χώρα στις Κυνός Κεφαλές της νότιας Θεσσαλίας την άνοιξη του 197 π.Χ. Ηγέτης των Ρωμαίων ήταν ο ύπατος Τίτος Κόιντος Φλαμινίνος που νίκησε τον μακεδονικό στρατό και επέβαλε τους όρους των Ρωμαίων.

Μνημειακή σαρκοφάγος του αττικού εργαστηρίου, μια από τις μεγαλύτερες που έχουν διασωθεί σε ολόκληρο τον ρωμαϊκό κόσμο. Το κάλυμμά της έχει τη μορφή κλίνη­ς επάνω στην οποία αναπαύεται ένα ζεύγος. Η γυναίκα κρατά στο χέρι της στεφάνι και ο άνδρας κύλινδρο. Το στρώμα της κλίνης διακοσμείται με θαλάσσια τέρατα και Νηρηίδες που ιππεύουν επάνω σε θαλάσσια άλογα και ταύρους. Πλατιά ταινία με Ερωτιδείς και ζώα κοσμεί το ανώτερο τμήμα της λάρνακας.

Στην κύρια όψη αναπτύσσεται μια γεμάτη ένταση σκηνή Αμαζονομαχίας με μορφές πεζές και έφιππες. Οι Αμαζόνες εικονίζονται όλες με κοντό ζωσμένο χιτωνίσκο που αφήνει γυμνό το δεξιό στήθος. Οι κρανοφόροι Έλληνες είναι γυμνοί ή φέρουν χλαμύδα γύρω από το στήθος. Στο κέντρο της παράστασης ο Αχιλλέας ετοιμάζεται να καταφέρει το τελειωτικό χτύπημα στη γονατισμένη βασίλισσα των Αμαζόνων Πενθεσίλεια, την οποία έχει αρπάξει από τα μαλλιά. Σύμφωνα με τον μύθο ο μεγαλύτερος ήρωας του τρωικού πολέμου ερωτεύεται την όμορφη Αμαζόνα, λίγο πριν εκείνη ξεψυχήσει. Η σκηνή της Αμαζονομαχίας εκτείνεται και στις υπόλοιπες τρεις όψεις της λάρνακας.

Οι πολυτελείς, αττικές σαρκοφάγοι με την πλούσια ανάγλυφη μυθολογική διακόσμηση ήταν περιζήτητες σε ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου κατά τη διάρκεια του 2ου και του 3ου αι. μ.Χ. Ειδικοί επιστήμονες εκτιμούν πως η κατασκευή μιας αττικής σαρκοφάγου απαιτούσε να εργαστούν τέσσερις καλλιτέχνες επί ένα έτος. Ευνόητο είναι ότι τα έργα αυτά προορίζονταν για ένα αριθμητικά περιορισμένο και οικονομικά εύρωστο κοινό. Στη Θεσσαλονίκη των αυτοκρατορικών χρόνων, στην οποία λειτουργούσε ακμαίο εργαστήριο κατασκευής μαρμάρινων σαρκοφάγων, ένας μικρός αριθμός σαρκοφάγων εισαγόταν από τα περίφημα αττικά εργαστήρια.

Το αριστούργημα των συλλογών του Μουσείου, βρέθηκε το 1962 στον κιβωτιόσχημο τάφο Β του νεκροταφείου του Δερβενίου μαζί με μεγάλο αριθμό πολύτιμων κτερισμάτων. Περιείχε τα υπολείμματα της καύσης του νεκρού καθώς και ένα χρυσό νόμισμα του Φιλίππου Β', χρυσό δαχτυλίδι, δύο χρυσές περόνες και χάλκινο επίχρυσο στεφάνι. Το στόμιο του αγγείου έκλεινε με χάλκινο ηθμοειδές κάλυμμα, σουρωτήρι για το κρασί. Επάνω στον κρατήρα είχε τοποθετηθεί χρυσό στεφάνι μυρτιάς.

Το αγγείο σφυρηλατήθηκε από δυο ελάσματα, ένα για το σώμα και ένα για το επάνω μέρος το λαιμού. Χυτά είναι τα αγαλμάτια του ώμου, οι λαβές και η βάση. Το χρυσό του χρώμα οφείλεται στη μεγάλη περιεκτικότητα κασσίτερου στο κράμα του χαλκού.

Κεντρικές μορφές της ανάγλυφης παράστασης που κοσμεί το σώμα του αγγείου είναι ο Διόνυσος και η Αριάδνη σε σκηνή ιερού γάμου. Το ζευγάρι κάθεται επάνω σε βράχο. Ο νεαρός θεός είναι γυμνός, έχει το δεξί χέρι ακουμπισμένο πάνω στο κεφάλι του, το δεξί του πόδι πάνω στον μηρό της Αριάδνης και συνοδεύεται από πάνθηρα. Δίπλα του κάθεται η Αριάδνη που ανασηκώνει το πέπλο της και ετοιμάζεται να αποκαλυφθεί στο σύντροφό της, στη χαρακτηριστική χειρονομία της νύφης. Το ιερό ζεύγος πλαισιώνεται από μαινάδες που εικονίζονται σε σκηνή εκστατικού χορού. Τον χορό παρακολουθεί Σιληνός που στέκεται στις άκρες των δακτύλων και έχει σηκωμένο το ένα χέρι. Στο άλλο χέρι κρατά θύρσο. Αινιγματική είναι μια δεύτερη ανδρική γενειοφόρος μορφή, ένας άνδρας με ένα σανδάλι που προχωρά σε έντονο βηματισμό. Φορά χλαμύδα και ιμάτιο, από τον ώμο κρέμεται σπαθί στη θήκη του, στο αριστερό κρατά άλλο εγχειρίδιο, ενώ στο δεξί κρατούσε δύο δόρατα. Πρόκειται ίσως για την απεικόνιση του Πενθέα ή του βασιλιά της Θράκης Λυκούργου, που λόγω της ανάρμοστης συμπεριφοράς του προς τον Διόνυσο καταλήφθηκε από μανία.

Θηρία, ήμερα ζώα, κλαδιά αμπέλου και κισσού διακοσμούν όλες τις επιφάνειες του αγγείου. Τέσσερα αγαλμάτια κάθονται στους ώμους του κρατήρα. Στη μια πλευρά εικονίζονται ο νεαρός Διόνυσος και μια μαινάδα, στην άλλη πλευρά ένας αποκοιμισμένος Σιληνός με ασκό στο χέρι και μια εκστασιασμένη μαινάδα. Οι έλικες των λαβών κοσμούνται από προτομές του Ηρακλή, ενός γενειοφόρου θεού με κέρατα και του Άδη. Κάτω από την κύρια σκηνή του σώματος εμφανίζονται ζεύγη γρυπών και λέοντας με πάνθηρα που σπαράσσουν μικρό ελάφι και μοσχάρι.

Στο χείλος, επιγραφή με αργυρά γράμματα μας προσφέρει το όνομα του κατόχου του αγγείου: είναι ο Αστίων, ο γιος του Αναξαγόρα που καταγόταν από τη Λάρισα.

Ο περίφημος ελικωτός κρατήρας του Δερβενίου, ένα μοναδικό δείγμα της τορευτικής του 4ου αι. π.Χ., κατασκευάστηκε πιθανότατα σε κάποιο εργαστήριο της Μακεδονίας από καλλιτέχνη εξοικειωμένο με την αττική τέχνη.

Το εντυπωσιακό τόξο αποτελούσε την επίστεψη ενός ναΐσκου κτισμένου στην ανατολική στοά ενός μεγάλου περιστυλίου του ανακτόρου του Γάιου Γαλέριου Βαλέριου Μαξιμιανού, Ρωμαίου καίσαρα (293 - 305 μ.Χ.) και αυτοκράτορα (305 - 311 μ.Χ.) που είχε ως έδρα τη Θεσσαλονίκη. Τα ερείπια του εκτεταμένου Γαλεριανού συγκροτήματος διατηρούνται σήμερα στην Πλατεία Ναβαρίνου.

Το τόξο, έργο υψηλής καλλιτεχνικής ποιότητας, αποτελεί προϊόν του ακμαίου τοπικού εργαστηρίου γλυπτικής της Θεσσαλονίκης. Ο πλούσιος γλυπτός διάκοσμος αναπτύσσεται στις τρεις όψεις του τόξου. Στην κύρια όψη δυο νεαροί Ανατολίτες, ίσως Πέρσες, υψώνουν στα χέρια τους δύο κυκλικά μετάλλια με προτομή. Στο δεξιό εικονίζεται ο Γάιος Γαλέριος Βαλέριος Μαξιμιανός. Στο αριστερό μετάλλιο εικονιζόταν αρχικά η σύζυγος του, Γαλερία Βαλερία.

Σε μια δεύτερη επεξεργασία, που έγινε μετά τον θάνατο του Γαλερίου, στο γυναικείο πορτρέτο προστέθηκε πυργωτό στέμμα. Με τη μεταρρύθμιση αυτή, η γυναικεία προτομή μετατράπηκε σε απεικόνιση μιας θεότητας, πιθανότατα της «Τύχης της Θεσσαλονίκης», η οποία συνόδευε τον θεοποιημένο κτίστη της πόλης Γαλέριο. Δύο φτερωτοί ερωτιδείς που κρατούν στα χέρια τους γιρλάντα καλύπτουν το διάστημα ανάμεσα στα μετάλλια. Στο εσωτερικό τμήμα του τόξου, βλαστοί κληματαριάς περιβάλλουν ακόμη ένα μετάλλιο με την προτομή του Διονύσου. Στη δεξιά πλευρά του τόξου εικονίζεται ο τραγοπόδαρος θεός Πάνας να παίζει ένα πνευστό μουσικό όργανο, τη σύριγγα, και να κρατάει λαγωβόλο (ρόπαλο για το κυνήγι του λαγού). Στην αριστερή πλευρά αποδίδεται μια μαινάδα.