Η ΠΟΙΗΣΗ ΣΤΟ ΣΧΗΜΑ ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ .
Δώρα και αντίδωρα σε ένα διαδικτυακό συμπόσιο

Το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης παρουσιάζει τις δημιουργίες διαδικτυακών επισκεπτών του, που ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα για τη δημιουργία καλλιγραμμάτων, δηλαδή την απόδοση ποιημάτων και κειμένων στο σχήμα μορφών, σχημάτων, αντικειμένων –ένα είδος οπτικοποιημένης ποίησης που ανάγεται στην ελληνιστική εποχή και έργα της διασώζονται στην Παλατινή Ανθολογία.

Το κάλεσμα, με τη μορφή δύο βίντεο (μπορείτε να τα δείτε εδώ: https://youtu.be/Hl7CJHH3ZgU, https://youtu.be/tpwEtz_1Z6Y) αφορούσε σε μία διαφορετική «έκθεση» των αρχαίων αντικειμένων που διαφυλάσσει το μουσείο. Οι αρχαιότητες «δημιουργήθηκαν» εκ νέου ως καλλιγράμματα με πρώτη ύλη τον ποιητικό λόγο αγαπημένων ποιητών. Το σχήμα τους δομήθηκε από τις λέξεις τους και η χρήση και το νόημά τους επαναπροσδιορίστηκε μέσα από τον στοχασμό των ποιητών, τα συναισθήματα και τους υπαινιγμούς τους. Οι αρχαιότητες ως ποιήματα καλούσαν σε «επί-σκεψη», μία αλλιώτικη μουσειακή επίσκεψη όπου τα αντικείμενα μπορούσαν όχι μόνο να είναι μάρτυρες της ζωής στο αρχαίο παρελθόν, αλλά και σημαίνοντα της προσωπικής δημιουργίας, της μνήμης και του στοχασμού για το παρόν. 

Η ψηφιακή έκθεση παρουσιάζει τα καλλιγράμματα που συγκεντρώθηκαν σε διάστημα σχεδόν ενός μήνα (από τις 21 Απριλίου 2020), ενώ το περιεχόμενό της θα εμπλουτίζεται συνεχώς έως τις 31 Μαΐου 2020. Εκατό και πλέον διαδικτυακοί επισκέπτες του μουσείου από την Ελλάδα και άλλες χώρες (Αγγλία, Αφγανιστάν, Βουλγαρία, ΗΠΑ, Ισπανία, Ιταλία,Τουρκία), ηλικίας από 5,5 έως 75 χρόνων, δημιούργησαν τα έργα τους σε σχήματα και με κείμενα της επιλογής τους. Όλα εντυπωσιάζουν με την ευρηματικότητά τους, την επιλογή των σχημάτων, τον τρόπο διάταξης του κειμένου για τη συγκρότηση του αντικειμένου ή της μορφής. Γράμματα διαφόρων μεγεθών, λέξεις σε ποικιλία γλωσσών «εποίησαν» -ρήμα που χρησιμοποιούσαν οι κεραμείς της αρχαιότητας- τα έργα τους φέρνοντας στον κόσμο του μουσείου, τα δικά τους κείμενα αλλά κυρίως τον λόγο σημαντικών δημιουργών της εγχώριας και παγκόσμιας λογοτεχνίας, της φιλοσοφίας, της μουσικής.

Η επιλογή σχημάτων και κειμένων και ο συνδυασμός τους είναι ένας τρόπος έκφρασης των ίδιων των καλλιγράφων. Είναι έργα που εμπλέκουν τη σκέψη με το σώμα, ένας χορός του χεριού με την πένα πάνω στο χαρτί! Είναι έργα που δημιουργήθηκαν “κατά μόνας” και προσφέρονται στους άλλους.

Τα καλλιγράμματα αφηγούνται, ή υπαινίσσονται, αναμνήσεις, συναισθήματα, σκέψεις, όνειρα, φόβους, ελπίδες -αυτά είναι «η ποίηση στο σχήμα των πραγμάτων», το ίχνος του κόσμου εντός μας, το ίχνος μας εντός του κόσμου.

Η έκθεση θα μπορούσε να οργανωθεί με ποικίλους τρόπους. Λόγου χάρη, με άξονα τους ποιητές και λογοτέχνες ή τους ίδιους τους καλλιγράφους, ή, με βάση το νόημα των κειμένων. Στη δομή που επιλέξαμε κριτήριο είναι τα σχήματα και τα καλλιγράμματα κατανέμονται σε έξι ενότητες. Κάθε ενότητα έχει στην εισαγωγή της καλλιγράμματα που δημιούργησε το μουσείο για αρχαιότητες των συλλογών του.

Οι ενότητες είναι οι εξής:

1η: Αρχαιότητες του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης
2η: Αρχαιότητες
3η: Άνθρωπος
4η: Φύση
5η: Σχήματα
6η: Αντικείμενα & Χώρος

Λίγα λόγια για τα καλλιγράμματα (ή καλλιγραφήματα)

Τα οπτικοποιημένα ή αλλιώς εικονιστικά ποιήματα που η διάταξη των στίχων τους αποδίδει τα αντικείμενα που αναφέρονται ή υπονοούνται, προσκαλούν τον αναγνώστη σε ένα είδος παιχνιδιού ανάμεσα στο νόημα του κειμένου και τη διάταξή του.

Ο παιγνιώδης χαρακτήρας τους διασώζεται στον όρο «τεχνοπαίγνια»που αφορά στα ποιήματα αυτού του είδους της ελληνιστικής εποχής Στο 15ο βιβλίο της Παλατινής ανθολογίας διασώζονται έξι τεχνοπαίγνια, από τα οποία τα τρία αποδίδονται στον ποιητή του 300 π.Χ. Σιμία τον Ρόδιο (300 π.Χ.): πρόκειται για τα ποιήματα «Πέλεκυς», «Πτέρυγες Έρωτος», «Ωόν» και η διάταξη των στίχων είναι στη μορφή των αντικειμένων που αναφέρονται στους τίτλους. Τα άλλα τρία (ένα του καθενός) είναι του Δωσιάδα, του Βησαντίνου, και του Θεόκριτου. Τα τεχνοπαίγνια του Σιμία, ιδιαίτερα το «Ωόν», αναβιώνουν σε παρόμοια μορφή από Έλληνες λόγιους του 18ου και 19ου αιώνα, ενώ ήδη η ευρωπαϊκή τυπογραφία είχε αναδείξει τον οπτικό -εικαστικό θα λέγαμε σήμερα- χαρακτήρα των γραμμάτων. Τον 19ο αιώνα χαρακτηριστικό παράδειγμα οπτικής ποίησης είναι το ποίημα του Λούις Κάρολ “Η ποντικοουρά” στην Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων, ενώ κορυφαίο δείγμα οπτικής ποίησης αποτελεί το έργο του Μαλαρμέ Μια ριξιά των ζαριών δεν καταργεί ποτέ την τύχη (1897). Ο όρος «καλλίγραμμα» καθιερώθηκε από το ομώνυμο έργο του Γκιγιώμ Απολλιναίρ (Calligrammes, 1918), ενώ στα ελληνικά γράμματα του 20ού αιώνα ο πρώτος που γράφει ποίημα σε μορφή καλλιγράμματος είναι ο Γεώργιος Σεφέρης: στο «Ημερολόγιο καταστρώματος Β’» (1944) στο ποίημα με τίτλο «Καλλιγράφημα», οι στίχοι διατάσσονται έτσι που να σχηματίζουν τρία ιστιοφόρα του Νείλου.

Τα καλλιγράμματα, σήμερα, αποτελούν πεδίο δημιουργικής αναζήτησης για πολλούς εικαστικούς και λογοτέχνες, ενώ ο συνδυασμός νοήματος και εικόνας έχει αξιοποιηθεί δεόντως από τη διαφήμιση, αλλά και από την εκπαίδευση ως μία εναλλακτική μαθησιακή διεργασία.

Συντελεστές

Συντονισμός: Αγγελική Κουκουβού, αρχαιολόγος, Αναπληρώτρια Διευθύντρια του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης
Σύλληψη-επιμέλεια δράσης: Στυλιάνα Γκαλινίκη, αρχαιολόγος, προϊσταμένη του Τμήματος Συλλογών Λίθινων, Τοιχογραφιών και Ψηφιδωτών ΑΜΘ
Καλλιγραφήματα αρχαίων μνημείων ΑΜΘ: Χρύσα Φωτιάδου, εικαστικός ΑΜΘ
Ψηφιακή υποστήριξη: Αγγελική Μονέδα, ηλεκτρολόγος μηχανικός και μηχανικός ηλεκτρονικών υπολογιστών ΑΜΘ
Επιμέλεια ψηφιακής έκθεσης: Στυλιάνα Γκαλινίκη, Αγγελική Μονέδα, Χρύσα Φωτιάδου